Hiệu quả kinh tế của du lịch cộng đồng?

Bản Nưa là bản người dân tộc Thái thuộc xã Yên Khê, cách thị trấn Con Cuông hơn 7km. Năm 2011, Ban Quản lý rừng quốc gia Pù Mát kết hợp với chính quyền xã và một số cơ quan khác tổ chức tập huấn để xây dựng tuyến du lịch cộng đồng Bồng Khê-Yên Khê-Lục Dạ-Môn Sơn. Bản Nưa là một trong những điểm được lựa chọn. Trong bản có 5 người là Vi Thị Mơ, Lô Thị Hoa, Lô Đình Nhượng, Lương Thị In, Vi Thị Tài đăng ký đi tập huấn về các kỹ năng về đón khách du lịch, tiếp khách, lên tour, lên thực đơn và tổ chức nhóm để hoạt động du lịch. Những người tham gia khóa tập huấn còn được đi tham quan học hỏi kinh nghiệm về phát triển du lịch cộng đồng ở Bản Lác (Mai Châu, Hòa Bình) trong 3 ngày. Khi về, họ tự lập thành một tổ để xây dựng và phát triển du lịch cộng đồng ở Bản Nưa. Để tổ chức đón tiếp khách du lịch các gia đình phải có nhà sàn truyền thống rộng rãi, có lao động để phục vụ được các đoàn khách và phải đầu tư nhiều vào cơ sở vật chất. Số tiền một gia đình đầu tư để phát triển du lịch cộng đồng không phải là nhỏ. Để có thể đón khách, các hộ gia đình phải đầu tư ít nhất cũng từ 40-50 triệu đồng để xây dựng vệ sinh khép kín, mua chăn, đệm, gối, tủ lạnh, nồi niêu bát đũa... Có gia đình đầu tư nhiều như nhà bà Lô Thị Hoa đã chi phí hơn trăm triệu, trong đó sửa sang nhà cửa và xây vệ sinh khép kín hết 67 triệu đồng, mua 50 bộ chăn, đệm, gối hết hơn 40 triệu, và gần 10 triệu mua sắm các dụng cụ khác như tủ lạnh, nồi, niêu, xoong, chảo, bát đũa.... Đây là một khoản tiền lớn đối với một hộ gia đình ở Bản Nưa, nhất là trong giai đoạn đầu, chưa được các tổ chức, cơ quan khác hỗ trợ về tài chính nên các gia đình phải tự huy động, vay mượn, bán trâu bò, lợn và thậm chí mượn tiền từ anh em họ hàng. Phần lớn các gia đình ở đây đều đầu tư dàn trải, mỗi năm đầu tư vào một hạng mục, từ những trang bị cần thiết nhất và nâng cấp dần trong quá trình sử dụng đón khách. Với mức đầu tư ban đầu như vậy, dù bước đầu du lịch cộng đồng ở Bản Nưa đã có một số kết quả nhất định, nhưng nếu xét về đầu tư kinh tế để thu lợi nhuận thì rõ ràng vẫn còn nhiều hạn chế và chưa thể nói là có hiệu quả.

Thường khách đến Bản Nưa chủ yếu ăn tối, xem văn nghệ rồi đi. Họ đặt các món ăn truyền thống như món mọc, xôi đỏ nếp nương, bánh sừng trâu, canh ột, nộm hoa chuối, thịt gà nướng, thịt lợn nướng ăn cùng lá móc mật, lá sú, lá lội... Trung bình một bữa ăn của một khách khoảng 100 ngàn đồng thì chi cho các khoản mua sắm đồ cũng từ 60-70 ngàn, chỉ còn lại 30-40 ngàn là tiền công cho những người tham gia. Công sức bỏ ra để đón một đoàn khách cũng không ít. Khi có khách đến ăn tối và xem văn nghệ, thì từ buổi sáng trong tổ đã phân công đi chuẩn bị, mua sắm thực phẩm và liên hệ văn nghệ. Buổi chiều họ tiến hành nấu nướng, chuẩn bị nhà cửa, sân bãi để diễn văn nghệ. Sau khi khách rời khỏi bản, họ lại phải nép dọn... Với những đoàn khách đông người thì thu nhập còn khá hơn chứ gặp các khách lẻ chỉ vài người thì nguồn thu chẳng đáng bao nhiêu. Trong khi nguồn thu từ các dịch vụ đón tiếp khách còn thấp thì nguồn thu từ các hoạt động bán hàng hóa, dịch vụ đi cùng còn chưa có do trong bản không có các gian hàng truyền thống để bán cho khách làm quà lưu niệm. Năm 2016 là năm có số lượng khách du lịch đến Bản Nưa đông nhất với hàng trăm lượt khách. Nhưng như số liệu của tổ du lịch cộng đồng chia sẻ thì tổng thu của các hoạt động liên quan đến du lịch của các gia đình tham gia là 107 triệu đồng, trong đó chi ra để chuẩn bị mua sắm đón tiếp khách là 65 triệu, số tiền lãi thu được là 42 triệu. Năm 2017, có 1400 lượt khách đến và tổng thu là 137 triệu, trừ các chi phí còn lại 53 triệu tiền công. Con số này sau đó đã tăng lên nhưng chậm rãi. Đến thời điểm năm 2019, trước khi đại dịch Covid-19 bùng nổ thì số lượng khách đến Bản Nưa theo báo cáo cũng chỉ trên dưới 1500 lượt khách à doanh thu cũng chỉ chưa đến 150 triệu đồng và lợi nhuận sau khi trừ các chi phí chỉ hơn 50 triệu đồng. Như vậy, trung bình các hộ gia đình tham gia thu được khoảng 8 triệu/năm. Điều đó cho thấy hoạt động du lịch cộng đồng rõ ràng chưa có nhiệu hiệu quả khi đầu tư ban đầu từ 40-50 triệu đồng nhưng sau gần chục năm những hộ gia đình này chưa chắc thu lại được vốn, chưa kể phải bỏ ra nhiều công sức lao động. Như Bà Vi Thị Mơ, một người hăng hái tham gia mô hình này từ ngày đầu tâm sự: “Khi bước vào làm du lịch thì gặp nhiều khó khăn, không chủ động liên hệ được với khách nên chủ yếu là chờ người giới thiệu. Khi có nhiều khách đến thì thấy có một khoản tiền khá lớn và cùng nhau tấp nập làm việc trong một khoảng thời gian, nhưng sau khi xong tính lại thì mỗi người tham gia cũng chẳng được bao nhiêu. Mỗi năm cũng chỉ được mấy tháng có khách, còn lại thì thỉnh thoảng có một vài người nên thu nhập ít”. Vì nguồn thu còn thấp nên các gia đình hoạt động du lịch cộng đồng cũng chưa phải chuyên nghiệp khi chỉ là nguồn thu thêm, là công việc khi có khách. Còn chủ yếu họ vẫn kiếm sống bằng các nghề khác: Gia đình chị Vi Thị Mơ bên cạnh đón khách thì chủ yếu làm nông nghiệp; gia đình anh Lô Văn Nhượng thì sống chủ yếu bằng sản xuất gạch táp-lô và nông nghiệp; gia đình chị Lô Thị Hoa có mở thêm một điểm đón và phục vụ khách ở thác Kèm nhưng cũng chủ yếu sống bằng nông nghiệp…

Du lịch cộng đồng phát triển dựa trên hai yếu tố quan trọng là cảnh quan tự nhiên và tài nguyên văn hóa cộng đồng. Về cảnh quan tự nhiên, Bản Nưa nói riêng và xã Yên Khê nói chung có sức hút đối với du khách. Ở đây có thác Kèm, khe nước Mọc là những cảnh đẹp trong vùng cùng với một hệ sinh thái đa dạng với cảnh quan rừng núi kỳ vĩ. Ngoài ra, đây cũng là vùng trồng chè và trồng cam lớn, có những vườn chè, vườn cam khá đẹp. Tuy nhiên, môi trường tự nhiên Bản Nưa đang có những biến đổi nhanh chóng theo hướng bị ô nhiễm, nghèo nàn hơn. Về tài nguyên văn hóa, điểm mạnh nhất của người Thái ở Bản Nưa là còn lưu giữ được khá nhiều nhà sàn truyền thống. Hiện Bản Nưa có 152 hộ gia đình thì còn hơn 50% hộ gia đình giữ được các ngôi nhà sàn truyền thống rỗng rãi, sạch sẽ. Ngoài ra thì Bản Nưa không còn nhiều dáng dấp của một bản người Thái truyền thống. Phần lớn người dân đều mặc trang phục hiện đại, chỉ còn một ít người phụ nữ lớn tuổi còn mặc bộ trang phục Thái. Các ngành nghề thủ công truyền thống bị mai một, chỉ một vài người làm nghề dệt may, thêu phục vụ nhu cầu cá nhân. Các sinh hoạt văn hóa văn nghệ như múa, hát dân ca cũng bị mất mát dần và ít hiện hữu trong đời sống sinh hoạt hiện nay.

Vậy nên, để phát triển du lịch cộng đồng hiệu quả hơn, tức là thu hút được khách đến và giữ chân được du khách ở lại để tiêu tiền, thì cần phải gìn giữ được cả nguồn tài nguyên tự nhiên và tài nguyên văn hóa. Trước hết là bảo vệ các cảnh quan tự nhiên, tạo ra một môi trường trong sạch trên mọi phương diện. Cần quy hoạch lại một số hoạt động nông nghiệp như trồng chè, trồng cam sao cho vừa có hiệu quả về sản xuất, vừa có tính thẩm mỹ để thu hút khách tham quan, tạo điều kiện để bán nông sản tại chỗ. Những người hoạt động trong du lịch cộng đồng cũng cần phải được đào tạo, tập huấn bài bản hơn để nâng cao năng lực trong tiếp cận và phát triển mô hình này. Đặc biệt, cần bảo tồn, phục hồi và phát triển các giá trị văn hóa truyền thống sao cho hợp lý và hiệu quả. Từ đó, cần phải đa dạng hóa nhiều sản phẩm du lịch để cho du khách có chỗ để tiêu tiền và tăng thu nhập cho người dân.

Nhìn chung, Nghệ An đang xây dựng và phát triển hành chục điểm du lịch cộng đồng từ miền núi đến miền xuôi. Đó là một định hướng đúng đắn và có nhiều tiềm năng để phát triển. Nhưng nó cần một chiến lược hài phù hợp và bền vững mà cốt lõi là phát triển gắn với bảo tồn tài nguyên thiên nhiên và văn hóa. Còn nếu vẫn tiếp tục để cạn kiệt, ô nhiễm các tài nguyên thiên nhiên và mai một các tài nguyên văn hóa thì du lịch cộng đồng mãi chỉ là xu hướng lãng mạn nhưng hiệu quả kinh tế lại thấp./.