Nguyễn Huy Oánh và các học trò từng đi sứ Trung Hoa

Từ khóa. Sứ thần, hoàng hoa, Nguyễn Trọng, Nguyễn Huy

Toàn văn

 Lịch sử ngoại giao giữa Trung Hoa và Việt Nam có nhiều hình thức, trong đó hình thức nổi bật là đi sứ, từ chuyến đầu tiên của Đinh Liễn năm 937 tới chuyến cuối năm 1882 của. Trong các chuyến đi sứ, các vị trong đoàn đi sứ đã để lại nhiều tài liệu: bản đồ, thơ ca…. rất phong phú, đa dạng. Hình thức đi sứ này hiện không tồn tại, nhưng còn lại kho tư liệu vô cùng lớn về thơ văn, lịch sử, giao lưu văn hóa… là các di sản tư liệu về quan hệ ngoại giao và văn hóa. Vùng Nghệ Tĩnh có nhiều vị sứ thần nổi tiếng, nhiều dòng họ có nhiều người đi sứ, nhưng tiếc là hiện còn quá ít tư liệu còn lại. Báo cáo gồm 3 phần: Về các tác phẩm của Nguyễn Huy Oánh liên quan chuyện đi sứ; Năm vị sứ thần là học trò Nguyễn Huy Oánh và quan hệ giữa một số danh nhân họ Nguyễn Trọng ở Trung Cần với họ NHTL:

Theo tư liệu của dòng họ [1-3], Nguyễn Huy Oánh để lại hơn 40 đầu sách, trong đó có các tác phẩm sau liên quan đến chuyến đi sứ của ông.

 

 

Lời Tựa của cuốn sách cho biết khi ở Trung Hoa Nguyễn Huy Oánh được xem một cuốn sách đồ sộ ghi chép tỷ mỉ về những nơi danh lam thắng cảnh của Trung Hoa, nhan đề Danh thắng toàn chí 名勝全志dựa vào đó ông đã biên soạn lại thành Bắc dư tập lãm với ý thức rõ ràng là để khi trở về tặng cho các đồng liêu để mở rộng thêm hiểu biết về Trung Quốc. Tuy là lược giản, nhưng cuốn sách cũng ghi chép khá kỹ lưỡng từ tên thành quách huyện phủ, dân số đến núi sông, chùa quán, đền đài, điện các, cùng hệ thống hành chính các cấp của Trung Quốc khi đó(2).

Từ đầu đến cuối nội dung văn bản hoàn toàn là bản đồ hành trình đi sứ, điểm khởi đầu là đài Chiêu Đức, điểm cuối cùng là thành Yên Kinh. Nét vẽ đơn giản, không cầu kỳ, chú trọng bố cục toàn cảnh, không quá sa đà vào cảnh vật chi tiết.

Bản này chưa có thông tin về tác giả, từ những thông tin trên của GS Trần Chính Hoằng, chúng tôi so sánh sách này với nhật ký đường đi sứ của Nguyễn Huy Oánh trong Phụng sứ Yên Đài tổng ca để xác định Yên thiều nhật trình là tập sách do Nguyễn Huy Oánh soạn. Chưa rõ tại sao sách lại có ở Thư viện VNCHN. Sách từ Trường Lưu có thể do Viễn Đông bác cổ sưu tầm (họ chỉ sao chép), hoặc Đào Duy Anh, Hoàng Xuân Hãn sưu tầm (các cụ có khi lấy bản gốc). Nhà xuất bản Đại học Vinh chuẩn bị in ấn Yên thiều nhật trình [7]. 

Ba sách Yên thiều nhật trình, Bắc dư tập lãm và Phụng sứ Yên đài tổng ca đã được xuất bản trong Tổng tập tư liệu hành trình đi sứ Yên Kinh bằng Hán văn của Việt Nam do VNCHN, Việt Nam và Viện Nghiên cứu Văn Sử, Đại học Phúc Đán, Trung Quốc biên soạn, Nhà xuất bản Đại học Phúc Đán, Thư viện Sử Văn Triết, Viện Nghiên cứu Trung Quốc, năm 2010 [8].

Trong năm tập sách trên, tập Yên thiều nhật trình như phần khảo cứu về văn bản không ghi niên đại và tên người biên soạn hoặc sao chép, qua quá trình tìm hiểu, trao đổi với các chuyên gia, khảo sát và so sánh, từ năm 2015 đến nay, xác định được Nguyễn Huy Oánh đã biên soạn sách này trong quá trình đi sứ, sách này cũng đã được một người khác (có thể là Nguyễn Huy Tự) xem xét bổ sung thêm hoặc viết chữ ở phần chú thích ở lề trên trang sách được viết với lối thư pháp điêu luyện, khác với phần ghi chú địa danh. 

Nếu Hoàng hoa sứ trình đồ là tập sách “cẩm nang” chuẩn bị trước khi đi sứ; Phụng sứ Yên Đài tổng ca là thơ văn ghi chép những điều mắt thấy tai nghe trên con đường đi sứ, Bắc dư tập lãm là ghi chép lại các danh thắng ở Trung Hoa, thì Yên thiều nhật trình là một tập bản đồ ghi chép rõ nét tuyến đường đi sứ của Nguyễn Huy Oánh từ biên giới Việt Trung đến Bắc Kinh. Bốn tập sách là một tập tư liệu quý giá và hoàn thiện nhất về chuyến đi sứ của Nguyễn Huy Oánh. 

(門生賀起復帳文)

 “Hữu sơn nguy nguy” nhị chương, chương tứ cú.

Thánh triều ưu đãi người già, xem việc hưu của Ngài cũng tựa việc vinh quy vậy. Học trò tôn kính người thầy, coi điều mừng của Ngài cũng là điều mừng chung đấy. Lễ nghi đã có đủ, lời chúc chẳng lẽ không?

Thầy: là người kiệt xuất đất Hoan(5), vốn sớm theo đường học vấn(6). Tài hoa vang lừng giữa nước văn hiến; học vấn nổi tiếng trong chốn khoa danh. Vì đỗ đạt Đình nguyên Thám hoa lang năm Mậu Thìn (1748) mà vào triều làm quan. Đến nay đã ba mươi năm, làm kiểu mẫu hằng thường cho dòng quan chức. Bởi đang giữ chức Tả thị lang bộ Lại năm Đinh Dậu (1777) thì đến tuổi nghỉ hưu. Từ sáu mươi tuổi trở lên, đó là kiểu mẫu cho cái phúc trước tiên của con người. Với bốn phương, Thầy vui vẻ cho thơ Tám nghìn dặm; với kẻ sĩ, Thầy ân cần dạy dỗ mấy chục năm. Dưới có con em nhà chức sắc; trên có đội ngũ dòng trâm anh. Nhà Lục Dã(7) nhàn dật, sớm hôm di dưỡng tuổi già; ông Tạ An(8) được mời, lại ra hăng hái(9) giúp đời. Mở trường dạy học(10), trước sau bồi thêm tiếng cười ánh mắt; nhận quay trở lại, may sao lưu được lông đẹp chim hồng(11). [Có thơ rằng:]

Có núi cao chót vót,

Có đá chồng chất ngất.

Phu tử trở về nghỉ,

Vui với tuổi trời đó thôi.

Núi có cắm mũi tên,

Đá ngậm viên ngọc sáng.

Phu tử được khởi phục,

Kho tàng [trong nước sẽ] đầy đủ.

(Trên đây là bài thơ “có núi chót vót” 2 khổ, mỗi khổ 4 câu(12))

Học trò:

Tiến sĩ khoa Bính Tuất, Phụng sai Đốc thị đạo Thuận Quảng, Đông các Đại học sĩ Phạm Bá Ưng, người Hải Dương(13).

Tiến sĩ khoa Bính Tuất, Nhập thị bồi tụng, Phó Đô ngự sử Ngự sử đài, Đông các Đại học sĩ Trương Đăng Quỹ, người Sơn Nam(14).

Tiến sĩ khoa Ất Mùi, Tri Lại phiên Thị nội thư tả, Hàn lâm viện Hiệu thảo Lê Doãn Điều, người Sơn Nam(15).

Tiến sĩ khoa Ất Mùi, Tri hộ phiên Thị nội thư tả, Đông các Hiệu thư Nguyễn Huy Lịch, người Sơn Nam(16).

Tiến sĩ khoa Bính Tuất, Thiêm sai Tri Công phiên, Hàn lâm viện Thị thư Nguyễn Duy Hoành(17).

Tiến sĩ khoa Ất Mùi, Phó Đốc thị đạo Thuận Quảng, Hàn lâm viện Hiệu lí Trần Thiều Sưởng, người Thanh Hoa(18).

Tiến triều, Hiến sát sứ Sơn Tây, Hàn lâm viện Hiệu thảo, tước Vỹ Trung tử Trương Hỗ, người Kinh Bắc(19).

Hoàng giáp Thịnh khoa năm Ất Hợi, Hiến sát sứ xứ Kinh Bắc, Hàn lâm viện Thị độc kiêm Quốc sử Toản tu Phạm Nguyễn Du, người Nghệ An(20)

Tiến sĩ khoa Nhâm Thìn, Hiến sát sứ xứ Sơn Nam, Hàn lâm viện Hiệu lí Vũ Huy Diệm(21).

Tiến sĩ khoa Ất Mùi, Binh khoa Cấp sự trung, Hiến sát sứ, Ngô Thời Dụng(22).

Tiến sĩ khoa Ất Mùi, Thiêm sai tri binh phiên, Hàn lâm viện Hiệu lí Phạm Đình Dư(23).

Tiến sĩ khoa Mậu Tuất, Thiêm sai tri Lễ phiên, Hàn lâm viện Hiệu lí Chu Nguyên Lệ(24).

Tiến sĩ khoa Mậu Tuất, Đốc đồng xứ An Quảng, Hàn lâm viện Hiệu lí Phạm Trọng Huyến(25).

Tiến sĩ khoa Ất Mùi, Đốc đồng xứ Lạng Sơn, Hàn lâm viện Hiệu lí Lê Hữu Dung(26).

Tiến sĩ khoa Mậu Tuất, Hàn lâm viện Hiệu lí Nguyễn Duân(27).

Tiến sĩ Thịnh khoa năm Kỉ Hợi, Thiếu tuấn, Tri công phiên Thị nội thư tả Hàn lâm viện Hiệu lí Phạm Quý Thích(28).

Tiến sĩ khoa Ất Mùi, Giám sát ngự sử đạo Sơn Nam, Lại khoa Đô cấp sự trung Đỗ Huy Diễn(29).

Tiến sĩ Thịnh khoa năm Kỉ Hợi, Phủ doãn phủ Phụng Thiên, Hàn lâm viện Hiệu thảo Hoàng Quốc Trân(30).

Tiến sĩ khoa Kỉ Hợi, Phụng sai cống bộ Phó sứ, Hàn lâm viện Hiệu lí Nguyễn Đường(31).

Tiến sĩ khoa Kỉ Hợi, Giám sát ngự sử đạo Sơn Nam Nguyễn Huy Quân(32).

Tiến sĩ khoa Kỉ Hợi, Đề hình, Giám sát ngự sử Trần Huy Liễn(33).

Tiến sĩ khoa Tân Sửu, Giám sát ngự sử đạo Nghệ An Nguyễn Cầu(34).

Tiến sĩ khoa Tân Sửu, Hiến sát sứ xứ Nghệ An, Đề hình ngự sử Nguyễn Tân(35).

Tiến sĩ khoa Kỉ Hợi, Hộ khoa Cấp sự trung Ngô Tiêm(36).

Tiến sĩ khoa Bính Tuất, Binh khoa Cấp sự trung Nguyễn Bá Dương(37).

Cùng lạy mừng.

Hoàng Lê muôn năm(38)

Bản dịch của Lê Hữu Nhiệm

1. Nguyễn Trọng Thường

Sách Đại Việt sử ký tục biên (1676 - 1789) (39) có ghi:

- Giáp Dần, [Long Đức] năm thứ ba (1734). Cho Đoàn Bá Dung làm Đô ngự sử (Nhập thị Bồi tụng), Cao Huy Trạc làm Tả thị lang bộ Lại, Nguyễn Trọng Thường làm Hữu thị lang bộ Hộ…

- Tháng Tám ngày 13 (10-10-1734) sai quan Hầu mệnh là Nguyễn Trọng Thường, Nguyễn Tông Quai đem bọn Đồng trung thư Nguyễn Đình Bảng, Nguyễn Đăng Cao đến trước cửa Lạng Sơn nghênh tiếp sứ Trung Quốc sang sách phong…

Sách Nguyễn Thị gia tàng ghi lại, Nguyễn Huy Oánh học với 9 thầy giáo nổi tiếng, trong đó có 4 vị từng đi sứ: Nguyễn Tông Quai (1693 - 1767) hai lần đi sứ, năm 1742 và 1748, Vũ Khâm Thân (1703 -?), Đặng Công Mậu (1688 - 1765), và Đỗ Huy Kỳ (1695 - 1748) đi sứ năm 1748. 

*Nguyễn Trọng Đang(40) (Thanh Chương, Trung Cần), Cống bộ Phó sứ - Hàn Lâm viện Hiệu lý:

Văn tứ nha quan tảo Mã Ban,

Khuê chương phủ phất lưỡng triều gian.

Nga Khê bút hoạch thư lâu ấm,

Phượng Lĩnh hoa phân dược phố nhàn.

Thủ mặc chỉ toàn kim lặc mã,

Tuân hoàng lũy thấp tử nê loan.

Kình trường hồ đoản quy thao túng,

Tuấn vọng nham chiêm tiết bỉ san.

Văn chương và hàm quan đều sánh với Mã, Ban đời Hán,

Áo mũ trâm hốt rạng rỡ giữa hai triều.

Ngọn bút gặt hái được ở Nga Khê tăng phúc lộc nơi lầu sách,

Hoa lấy được ở núi Phượng Lĩnh mở rộng thêm vườn thuốc.

Mực sơn giữ trọn vẹn đã thành vàng nạm giây cương ngựa,

Nét vàng vua ban cho quốc lão làm đẹp thêm chim loan trên đồng lầy(41)

Về quê mặc sức thao túng trong khi gặp cá kình to, con cáo nhỏ(42)

Nhìn núi cao nầy có thể thấy rõ núi kia.

Bản phiên âm và dịch nghĩa của Lê Hữu Nhiệm.

Năm 34 tuổi thi đỗ Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân Thịnh khoa Kỷ Hợi - Cảnh Hưng 40 (1779) đời Lê Hiển Tổng, khoa thi này có 8/15 vị TS là học trò Nguyễn Huy Oánh. Năm Cảnh Hưng thứ 44 (1783), được triều đình cử làm Phó sứ cùng Chánh sứ Hoàng Bình Chính và Phó sứ Lê Hữu Dung (cũng là học trò Nguyễn Huy Oánh) sang tuế cống nhà Thanh. Chưa rõ việc các học trò của Nguyễn Huy Oánh đã xem xét các tư liệu về việc đi sứ của thầy mình như thế nào?

xưa phải có những kế sách và biện pháp đúng đắn để làm tốt điều này.

Vài lời cuối

Lịch sử ngoại giao qua hình thức đi sứ giữa Việt Nam và Trung Hoa có xấp xỉ 1000 năm, với nhiều câu chuyện, giai thoại, tư liệu... Thời xưa, về đường học hành thi cử thường coi trọng nhất là người đỗ đầu: Giải nguyên, Hội nguyên, Đình nguyên... về đường làm quan coi trọng nhất là việc đi sứ-Khoa đồ y trạc khôi nguyên, Hoạn đồ nhi phụng Bắc sứ (bài tựa sách Hoàng Hoa sứ trình đồ của Nguyễn Huy Triện). Lịch sử còn ghi lại những vị sứ thần như Mạc Dĩnh Chi (1272- ?) đi sứ năm 1308, 37 tuổi, Phùng Khắc Khoan đi sứ năm 70 tuổi (người đi sứ cao tuổi nhất lúc 90 tuổi), trẻ nhất có lẽ là Tống Trân (truyền thuyết), Nguyễn Trung Ngạn tự họa rằng:

Nhiều người đi sứ hai, ba lần như Đào Công Soạn người Hưng Yên đi sứ 3 lần, nhiều người tiếp xúc với sứ thần Triều Tiên, Nhật Bản, Hồi Hồi... chỉ tiếc rằng chưa có một bộ bách khoa toàn thư về lịch sử đi sứ Trung Hoa? Khá nhiều chuyện thú vị quanh, việc đi sứ, người trẻ tuổi nhất, người cao tuổi nhất, người đi sứ nhiều nhất, người để lại nhiều tư liệu nhất... nhưng về dòng họ liên tục 4 đời có 5 người đi sứ - kỷ lục này chắc thuộc về dòng họ Nguyễn Trọng ở Trung Cần, Nghệ An.

Dòng họ Nguyễn Trọng ở Trung Cần với 4 đời 5 lần liên tiếp đi sứ, thật là một điều hiếm, những tư liệu như sắc phong, bia, gia phả, lời đề tặng của nhà Thanh… là những di sản tư liệu quý giá, cần thiết nghiên cứu đề cử danh hiệu Di sản Tư liệu cấp quốc gia và cấp quốc tế của Chương trình Ký ức thế giới, và cũng là trường hợp để khi làm luật sửa đổi về văn hóa và lưu trữ các nhà làm luật nghiên cứu đề xuất sửa đổi cho phù hợp ở phần Di sản tư liệu.

1. Tên gọi Hoàng hoa sứ trình đồ được lưu truyền trong dòng họ Nguyễn Huy Trường Lưu từ trước đến nay, tên được ghi trong trang đầu của tập sách là Hoàng Hoa Dịch Lộ Đồ Thuyết. Hoàng hoa sứ trình đồ đã được ghi vào Danh mục Di sản Tư liệu của Chương trình Ký ức Thế giới Khu vực Châu Á/Thái Bình Dương (MOWCAP), và đang được lập hồ sơ đề cử ghi vào Danh mục Di sản Tư liệu của Chương trình Ký ức Thế giới (MOW) năm 2020.

2. Bắc dư tập lãm đã được NXB Đại học Vinh ấn hành năm 2017.

3.  Phụng sứ Yên đài tổng ca đã được nhà xuất bản Khoa học Xã hội in năm 2015.

4. Khởi phục: chỉ người đã về nghỉ lại được vời ra làm quan.

5. Chỉ xứ Nghệ An, quê Nguyễn Huy Oánh.

 6. Nguyên văn “tảo du Phán thuỷ”. Phán thủy là tên dòng sông có dựng Phán cung. Phán cung là nhà học của vua chư hầu, mặt Đông, Tây, Nam đều có dòng sông bao quanh như hình phân nửa viên ngọc bích, giống như phân nửa nhà học Bích Cung của thiên tử nên gọi là Phán cung. Đây chỉ việc Nguyễn Huy Oánh đi học từ sớm.

7. Lục Dã: Có hai cách hiểu: một là “nhà Lục Dã” (Lục Dã đường), là nhà của Bùi Độ đời Đường. Độ vốn làm quan, chuyên quyền, sau xin bãi chức Tướng quốc, làm nhà ở Ngọ Kiều, phía trong trồng nhiều cây, hoa, lập đài quán, lấy tên là Lục Dã đừờng. Thứ hai, Lục Dã mà tác giả nói đến ở đây cũng có thể hiểu là nơi đồng xanh, chỉ nơi tác giả về nghỉ.Theo tục truyền thì Nguyễn Huy Oánh cũng dựng nhà Lục Dã ở làng Trường Lưu.

8. Tạ An: Theo Truyện Tạ An trong Tấn thư, Tạ An tự An Thạch, trước làm quan lang, vì bệnh nên từ quan về nghỉ, ẩn cư ở Đông Sơn. Sau ông lại ra làm quan Tư mã theo đánh dẹp phía Tây.Trước lúc lên đường, các quan trong triều đến tiễn, quan Trung thừa là Cao Tung cười nói: “ngài trước đây đã từ quan xin về, nằm khểnh ở Đông Sơn, mọi người đều nói: Tạ An không chịu ra khỏi núi, cáo lỗi với thương sinh trong thiên hạ. Ngày nay thương sinh trong thiên hạ sẽ làm thế nào để cáo lỗi với ông đây?”Tạ An nghe xong rất lấy làm xấu hổ, quyết chí giúp đời. Sau này Tạ An còn làm quan đến các chức Trung thư lệnh, Tư đồ, có công lớn đối với nhà Đông Tấn. Đời sau dùng điển này để chỉ người đã về nghỉ lại ra làm quan giúp đời, làm nên công nghiệp lớn lao.

9.  Nguyên văn: “quỳ mẫu”, chữ trong bài Thái vi (Tiểu nhã, Kinh Thi): “Giá bỉ tứ mẫu/ tứ mẫu quỳ quỳ/ Quân tử sở y/ Tiểu nhân sở phì” (Thắng vào xe bốn con ngựa đực/ Bốn con ngựa đực ấy mạnh mẽ/ Để bực tướng súy quân tử đi/ Và cũng để cho lính cậy nhờ, che chở). Đây dịch thoát, chỉ việc Tạ An hăng hái ra làm quan, thiên hạ được nhờ.

10. Mở trường dạy học: nguyên văn giáng trướng (còn dùng “giáng duy”). Sách Hậu Hán thư chép: Mã Dung giảng học thường ngồi ở nhà trên, buông màn đỏ, đằng trước là học trò nghe giảng, đằng sau là ban nữ chơi nhạc. Sau dùng điển này để tôn xưng nơi giảng học.

11. Lông đẹp chim hồng, là thứ dùng làm đồ trang sức, đây chỉ người có văn chương, đạo đức làm tiêu biểu cho đời.

12. Đây là bài thơ mô phỏng thể thơ trong Kinh Thi.

13.  Phạm Bá Ưng (? - ?): người Hải Dương, đỗ Tiến sĩ khoa Bính Tuất (1766), làm quan trải các chức: Hiến sát sứ Nghệ An, Phụng sai Đốc thị đạo Thuận Quảng, Đông các Đại học sĩ, 

 14. Trương Đăng Quỹ (1733-?): người xã Thanh Nê huyện Chân Định (nay thuộc huyện Kiến Xương tỉnh Thái Bình), đỗ tiến sĩ khoa Bính Tuất (1766). Ông giữ các chức quan, như Thừa chính sứ, Bồi tụng, Đồng bình chương sự. Ông là một trong những cận thần theo Chiêu Thống chạy sang nhà Thanh (Trung Quốc), cuộc đời về sau không rõ.

15. Lê Doãn Điều (1735-?): trước tên là Lê Trọng Điển người xã Nhân Mục huyện Thanh Trì (nay thuộc phường Nhân Chính quận Thanh Xuân Tp. Hà Nội), đỗ Tiến sĩ khoa Ất Mùi (1775). Ông làm quan Hiệp trấn Lạng Sơn, tước Tô Xuyên hầu.

16.  Nguyễn Huy Lịch (1750-1829): còn có tên là Nguyễn Thế Lịch hiệu là Dưỡng Am cư sĩ , người xã Yên Lũng huyện Từ Liêm (nay thuộc xã An Khánh huyện Hoài Đức Tp Hà Nội), đỗ Tiến sĩ khoa Ất Mùi (1775). Thời Lê, ông giữ các chức quan, như Hộ khoa Cấp sự trung, Vương phủ Thiêm sai Thị nội Thư tả, Hàn lâm Hiệu thảo, Tri binh phiên, Đông các Hiệu thư, Tham chính xứ Kinh Bắc, Đồng Tham tri chính sự. Thời Tây Sơn, ông giữ các chức quan, như Thị trung Hiệp biện Học sĩ, Thượng thư bộ Lại. Khi quân của Nguyễn Ánh chiếm Phú Xuân, ông theo triều đình Tây Sơn chạy sang Bắc Thành, sau bị bắt và được tha về quê. Rồi vua Gia Long cho gọi ông vào Phú Xuân, làm ở đại nội để dạy cho các hoàng tử, được ít lâu, ông cáo lão xin về quê.Sau ông đổi tên là Nguyễn Gia Phan và thụy là Trung Ý.

17. Nguyễn Duy Hoành (1737-?): còn có tên là Nguyễn Trọng Hoành người xã Viên Ngoại huyện Chương Đức (nay thuộc xã Viên An huyện Ứng Hoà tỉnh Hà Tây), đỗ Tiến sĩ khoa Bính Tuất (1766). Ông giữ các chức quan, như Hàn lâm viện Thị giảng, Tri Công phiên, Đông các Đại học sĩ và được cử làm Chánh sứ sang nhà Thanh (Trung Quốc).

18. Trần Thiều Sưởng (1736-?): người xã Khoái Lạc huyện Yên Định (nay thuộc xã Xuân Tân huyện Thọ Xuân tỉnh Thanh Hóa), đỗ Tiến sĩ khoa Ất Mùi (1775). Ông làm quan Thị thư, Hiến sát sứ.

19. Trương Hỗ: người Kinh Bắc, làm Hiến sát sứ Sơn Tây, Hàn lâm viện Hiệu thảo, tước Vĩ Trung tử. Tiến triều chỉ việc được đề cử không qua thi cử, nhưng học vị ngang Tiến sĩ.

20. Phạm Nguyễn Du (1740-1786): hiệu Thạch Động, tự là Hiếu Đức và Dưỡng Hiên, người xã Đặng Điền huyện Chân Phúc (nay thuộc xã Nghi Thạch huyện Nghi Lộc tỉnh Nghệ An), đỗ Tiến sĩ khoa Kỉ Hợi (1779). Ông giữ các chức Huyện Tự viên lang, Thiêm phó Tiến triều, Cai đạo, Thiêm sai Tri Hình phiên, Hàn lâm viện Hiệu thảo kiêm Quốc sử Toản tu, Đốc đồng Nghệ An. Thời Tây Sơn, ông đến vùng núi huyện Thanh Chương ở và mất ở đó.

21. Vũ Huy Diễm (1737 - ?): Người xã Hoa Đường huyện Đường An – Nay là thôn Lương Ngọc xã Thúc Khang huyện Bình Giang tỉnh Hải Dương, đỗ Tiến sĩ khoa Nhâm Thìn (1772), làm quan đến chức Hàn lâm viện Thị chế, thụ Hiến sát sứ.

22. Ngô Thời Dụng: tức Ngô Thời Nhậm. Ngô Thời Nhậm (1746-1803) hiệu là Đạt Hiên, tự là Hy Doãn, người xã Tả Thanh Oai huyện Thanh Oai (nay là xã Tả Thanh Oai huyện Thanh Trì Tp. Hà Nội), đỗ Tiến sĩ khoa Ất Mùi (1775). Thời Lê, ông giữ các chức quan như Hiến sát phó sứ Hải Dương, Giám sát ngự sử xứ Sơn Nam, Đốc đồng Kinh Bắc và Thái Nguyên, Đông các Hiệu thư, Hàn lâm viện Hiệu thảo, Hữu thị lang bộ Công. Nhà Lê mất, ông theo nhà Tây Sơn và được vua Quang Trung trọng dụng, bổ giữ các chức quan, như Tả thị lang bộ Lại, Thượng thư bộ Binh, tước Tình Phái hầu, giao trọng trách soạn thảo các văn bản ngoại giao của triều đình với nhà Thanh và được cử làm Chánh sứ sang nhà Thanh (Trung Quốc). Khi Nguyễn Ánh đưa quân ra Bắc chiếm thành Thăng Long, ông bị bắt và đưa ra đánh đòn ở Văn miếu - Quốc Tử Giám để cảnh cáo sĩ phu Bắc Hà đã đi theo nhà Tây Sơn.

 23. Phạm Đình Dư (1742-?): người xã Kim Đôi huyện Võ Giàng (nay thuộc xã Kim Chân huyện Quế Võ tỉnh Bắc Ninh), đỗ Tiến sĩ khoa Ất Mùi (1775). Ông giữ các chức quan, như Hữu thị lang bộ Lại, tước Quỳnh Phái hầu; thăng Đồng Bình chương sự, Thượng thư bộ Lại, Tri Quốc Tử Giám. Có người phiên là Phạm Đình Dự. Ông là cha Phạm Đình Hổ.

24. Chu Nguyên Lệ (1740-?): tức Chu Doãn Mại người xã Dục Tú huyện Đông Ngàn (nay là xã Dục Tú huyện Đông Anh Hà Nội), đỗ Tiến sĩ khoa Mậu Tuất (1778).. Ông làm quan Hàn lâm viện Đãi chế, Quốc tử giám Tuỳ giảng, Đông các Hiệu thư. Nhà Lê mất, ông không làm quan với Tây Sơn. Có tài liệu ghi ông là Chu Doãn Lệ.

 25. Phạm Trọng Huyến (1746-?): người xã Dũng Quyết huyện Ý Yên (nay thuộc xã Yên Phú huyện Ý Yên tỉnh Nam Định), đỗ Tiến sĩ khoa Mậu Tuất (1778). Ông làm quan Hàn lâm viện Thị chế, Tri Hộ phiên, Hàn lâm Thị thư, viết sách Lĩnh Nam chí dị.

26. Lê Hữu Dung (1745-?): người xã Liêu Xá huyện Đường Hào (nay là xã Liêu Xá huyện Yên Mỹ tỉnh Hưng Yên), đỗ Tiến sĩ khoa Ất Mùi (1775). Ông là cháu nội của Lê Hữu Danh, con Lê Hữu Kiều, anh họ Lê Hữu Trác, và làm quan Hàn lâm Thị thư, tước Hào Khê bá và được cử đi sứ sang nhà Thanh (Trung Quốc).

 27. Nguyễn Duân (1736-?): người xã Phật Tích huyện Tiên Du (nay là xã Phật Tích huyện Tiên Du tỉnh Bắc Ninh) , đỗ Tiến sĩ khoa Mậu Tuất (1778). Ông là cháu nội Nguyễn Đức Ánh, con Nguyễn Đức Vĩ và làm quan Hàn lâm viện Thị chế, Đốc đồng Kinh Bắc.

 28. Phạm Quý Thích (1759-1825): hiệu là Lập Trai, Thảo Đường, Hoa Đường và tự là Dữ Đạo , người xã Hoa Đường huyện Đường An (nay thuộc xã Thúc Kháng huyện Bình Giang tỉnh Hải Dương), trú quán ở phường Báo Thiên huyện Thọ Xương (nay thuộc quận Hoàn Kiếm, Hà Nội) , đỗ Tiến sĩ khoa Kỉ Hợi (1779). Thời Lê, ông làm quan Thiêm sai Tri Công phiên, Đông các Hiệu thư. Thời Tây Sơn, ông đi ở ẩn. Thời Gia Long, ông được bổ chức Thị trung học sĩ, tước Thích An hầu. Sau ông cáo quan về quê nghỉ.

29. Đỗ Huy Diễn (1746-1828): tức Đỗ Huy Cư người xã Đồng Hương huyện Đông Sơn (nay thuộc huyện Đông Sơn tỉnh Thanh Hóa), đỗ Tiến sĩ khoa Ất Mùi (1775). Ông làm quan Hàn lâm viện Hiệu thảo và được cử đi sứ sang nhà Thanh (Trung Quốc). Sau ông đổi tên là Đỗ Huy Tuân.

 30. Hoàng Quốc Trân (1751- 1786): người xã Nam Chân huyện Nam Chân (nay thuộc xã Nam Đồng huyện Nam Trực tỉnh Nam Định), đỗ Tiến sĩ khoa Kỉ Hợi (1779). Ông làm quan Hàn lâm viện Đãi chế, Thự Hiến sát sứ Kinh Bắc.

31. Nguyễn Đường (1746-?): người xã Trung Cần huyện Thanh Chương (nay thuộc xã Nam Trung huyện Nam Đàn tỉnh Nghệ An), đỗ Tiến sĩ khoa Kỉ Hợi (1779). Ông giữ các chức quan, như Hàn lâm viện Hiệu thảo, Thị chế, Đốc trấn Lạng Sơn, tước Chi Phong bá và được cử làm Phó sứ sang nhà Thanh (Trung Quốc).

 32. Nguyễn Huy Quân (1744-?): người xã Thanh Khê huyện Văn Giang (nay thuộc huyện Văn Giang tỉnh Hưng Yên), đỗ Tiến sĩ khoa Kỉ Hợi (1779). Ông làm quan Hàn lâm viện Đãi chế, Thự Hiến sát sứ.

 33. Trần Huy Liễn (1735-?): người xã Phú Thị huyện Gia Lâm (nay là xã Phú Thị, huyện Gia Lâm, Hà Nội), đỗ Tiến sĩ khoa Kỉ Hợi (1779). Ông làm quan Đông các Đại học sĩ, Thự Tham chính Hải Dương.

 34. Nguyễn Cầu: Giám sát ngự sử đạo Nghệ An. Khoa Tân Sửu (1781) chỉ có hai người đỗ, Hội nguyên Nguyễn Cầu (1747-?) người xã Yên Khê huyện Gia Lâm, nay là thôn Yên Khê xã Yên Thường, huyện Gia Lâm, Hà Nội, làm quan đến chức Đông các Hiệu thư  và Nguyễn Tân.

35. Nguyễn Tân: Ngự sử Đề hình, Hiến sát sứ xứ Nghệ An. Nguyễn Tân (1751-?) người xã An Vĩ huyện Đông Yên, nay là xã An Vĩ huyện Khoái Châu tỉnh Hưng Yên, làm quan đến Hàn lâm Đãi chế.

 36. Ngô Tiêm (1749-1818): người xã Cát Đằng huyện Vọng Doanh (nay thuộc xã Yên Tiến huyện Ý Yên tỉnh Nam Định), đỗ Tiến sĩ khoa Kỉ Hợi (1779). Ông giữ các chức quan, như Đông các Hiệu thư, Đốc đồng kiêm Đốc trấn Lạng Sơn, Thái Hòa điện Học sĩ, tước Mỹ Phái hầu. Sau về quê dạy học.

37. Nguyễn Bá Dương (1740 - ?): người xã Nguyễn Xá huyện Thần Khê (nay thuộc huyện Hưng Hà tỉnh Thái Bình), đỗ Tiến sĩ khoa Bính Tuất (1766). Ông làm quan đến Hàn lâm viện Thị chế.

38. Theo sách Các nhà khoa bảng Việt Nam, NXB Văn Học, năm 2006 do Ngô Đức Thọ chủ biên, thì: Khoa thi Bính Tuất (1766) không có tên Phạm Bá Ưng mà lại có tên Phạm Đồng Điện (1717-?) người xã La Đôi huyện Thanh Lâm, nay là thôn La Đôi xã Hiệp Cát huyện Nam Sách tỉnh Hải Dương, làm quan đến chức Thị giảng về trí sĩ; Không rõ Phạm Bá Ưng có phải là Phạm Đồng Điện không?Khoa Tân Sửu (1781) có hai người là Hội nguyên Nguyễn Cầu (1747-?) người xã Yên Khê huyện Gia Lâm, nay là thôn Yên Khê xã Yên Thường, huyện Gia Lâm, Hà Nội, làm quan đến chức Đông các Hiệu thư và Nguyễn Tân (1751-?) người xã An Vĩ huyện Đông Yên, nay là xã An Vĩ huyện Khoái Châu tỉnh Hưng Yên, làm quan đến Hàn lâm Đãi chế.Qua sáu khoa thi 1766, 1772, 1775, 1778, 1779 và 1781 tổng số có 63 người đỗ Tiến sĩ, trong đó học trò Nguyễn Huy Oánh là 24, đặc biệt khoa Tân Sửu năm 1781 chỉ có hai người đậu thì đều là học trò cụ.Trong từng khoa tỷ lệ học trò của Nguyễn Huy Oánh đậu như sau: khoa Bính Tuất (1766) - 3/11, Nhâm Thìn (1772) - 1/13, Ất Mùi (1775) - 7/18, Mậu Tuất (1778) - 3/4, Thịnh khoa Kỷ Hợi (1779) - 8/15 và Tân Sửu (1781) - 2/2. 

  39. Nguyễn Trọng Đang (Đương) (1724 - 1786), người làng Trung Cần huyện Thanh Chương (Nghệ An), đỗ Tiến sĩ khoa Kỉ Sửu 1769, giữ các chức quan như Hàn lâm Hiệu lí, Đốc trấn Lạng Sơn, tước Lạp Sơn bá và được cử làm Phó sứ cùng với Hồ Sĩ Đống sang triều cống nhà Thanh vào năm Mậu Tuất 1778 (Chánh sứ là Vũ Trần Thiệu, có sách ghi là Vũ Khâm Tự).

 40. Nguyên văn “Nê loan”: chim loan đồng lầy, dây bùn ý nói người giỏi dang ở nơi khó khăn, chưa gặp thuận cảnh.

  41. Ý nói thú vui tùy hứng, không bị gì ràng buộc.

1. Nguyễn Huy Vinh (2019), Nguyễn thị gia tàng, NXB Đại học Vinh, Hà Tĩnh,    496 trang.

2. Nguyễn Huy Oánh (2014), Thạc Đình di cảo, dịch giả Lại Văn Hùng chủ biên, NXB Khoa học Xã hội.

3. Nguyễn Huy Bút, Công đức tổ tiên, tài liệu đánh máy, lưu tại nhà Đại diện dòng họ, năm 1976.

4. Nguyễn Huy Oánh, Hoàng hoa sứ trình đồ (tái bản có bổ sung) NXB Đại học Vinh, năm 2020, 344 trang.

5. Nguyễn Huy Oánh (2014), Phụng sứ Yên Đài tổng ca, dịch giả Lại Văn Hùng chủ biên, NXB KHXH, Hà Nội.

6. Nguyễn Huy Oánh (2018), Bắc Dư tập lãm, NXB Đại học Vinh, Hà Tĩnh.

Nguyễn Huy Oánh (tham gia bên soạn) (2018), Hoàng Hoa sứ trình đồ, NXB Đại học Vinh, Hà Tĩnh.

7. Nguyễn Huy Oánh, Yên Thiều nhật trình, NXB Đại học Vinh, năm 2020, 176 trang.

8. Một tập đã dược khắc in nhưng chưa tìm ra là Hoàng hoa toàn tập.

9. Phạm Đình Hổ, Vũ trung tùy bút. NXB Trẻ, 2007.

10. Hồ sơ đề cử MOWCAP: Danh mục Di sản Tư liệu Chương trình Ký ức Thế giới Mộc bản Trường học Phúc Giang khu vực châu Á/Thái Bình Dương: Mộc bản Trường học Phúc giang (năm 2016) và Hành trình đi sứ Trung Hoa (năm 2018). Văn bản Hán Nôm ở làng Trường Lưu, Hà Tĩnh (1689-1943) (năm 2022).