Về bài “Văn cúng” ở đền Choọng - Qùy Hợp

“Nược Cộng hòa Xả hội chủ nghỉa Việt Nam pỉ thư chết xíp xảm, mừa xíp hốc thăng phau pỉ Đinh Dàu.

Dù tì Tến Chọng, xà Chau Lỷ, huyện Quỳ Hợp, tình Nghệ An.

Chau pảng […]; Mỏ mướng: […].

Cắp tấng lải chù pì nọng nhính chái, thau òn, tơ nửa tấng huyện xổm lóng tành tọn hưởng nhảng, mạc mạy, bọc mạy, pú mạc, lau ké, chịn cày chịn mủ, khau nưng, ngấn pông cắm đảnh tấng chù chông tành tóm, áu má xờ hơ:

Tổn chau Náng Phổm Hỏm mí cổng tặp xấc mướng Ngổ, chừ vạy đỉn mướng, đay pủa mướng tơ xòng nhỏ lải tăm lải xiểng, tành pển tiêng khất khuổng, xỏ mới má nằng còn.

Khoi tam mới:

Đức Ổng Chả hỏng Náng Phổm Hỏm tành xặt má nằng hau.

Đức Pá Thái chau mệ Náng Phổm Hỏm tành xặt má nằng hau.

Đức Tôn Pù Mướng Huổng tành xặt má nằng hau.

Chau đỉn chau nha, thù cổng pượt phèn đỉn hày ná má nằng hau.

Chau pú chau phả tành xặt má nằng hau.

Nhắng xêu na pớ họng hả, xêu tả pớ họng họt, xỏ má pọm má khắp hụ hển hơ xổm lóng pày táy mướng ban.

Côm na xỏ ào, lặc và Náng Phổm Hỏm mèn bủn pánh nén hặc hỏng ban hỏng mướng, hỏng phạ hỏng đỉn. Náng ngám nừng bọc bản khoàng kẻm huôi, nừng chù tôn bọc mạy hương hừa pú phả, phổm náng hỏm tùa hướn xáo hong. Náng chòi hơ Lê Thải Tồ tặp xấc chừ hiêm áu phèn đỉn mướng, hiêm pạy áu pày mướng, khất khuổng chù bương. Náng ết chau cụm pển đỉ, ết phỉ cụm pển măn pển tiềng, mói bo hển tiệng, phắng bo nghỉn xiểng. Náng hùng hướng pển chau, cáu kỉn pển ìm, cáu dù pển đỉ.

Chớ nị họt nhám thăng phau, họt pảng xớ chù pỉ, tè thau tè kè váng má, tè chả tè nái váng hơ. Bắt nị chau mướng tấng pày mướng tủ khoi tành áu lề lạt, áu má xỏ xờ hơ chau náng hụ hơ xổm chở, bành hơ phúc lộc bủn đỉ. Xỏ chau náng tành chòi hơ đỉn mướng đay an, pày táy chù hướn đay còi dù, ẳn bo pển nhá pọ, ẳn kho ẳn nhạc nhá tấng. Xỏ hơ chù cốn chù chau, chù hướn chù xình, ộm nọi tơ tếnh cuổng huyện pớ cờ hơ còi dù, tành đay đỉ kỉn đỉ mạc, pển thau kè dửn hẩng. Xỏ hơ đẹt mướng đỉn mướng piếng nhá may, xay mướng la mướng lùm nhá thửng.

Chù bương xỏ cạy náng chau, chù hướn dao chù xình xỏ nhớ.

Xỏ cạy họt tấng chau đỉn chau nha thù cổng, chau pú chau phả, chau huôi chau hòng hụ hơ, tì lớ cờ cụm, bương lớ cờ chòi cờ dứa.

Khoi xổm má, quám cốc quám pải tò hăn tọ!”

- Phần khấn văn Nôm:

“Duy Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam thất thập tam niên, tuế

thứ Đinh Dậu, lục nguyệt, thập lục nhật.

Nghệ An tỉnh, Quỳ Hợp huyện, Châu Lý xã, Mường Choọng thôn.

Chủ lễ: […]; Mo chủ: […].

Đồng huyện nam phụ lão ấu, thượng hạ đẳng chúng, cẩn dĩ hương đăng, hoa quả, phù lưu, thanh chước, trư nhục, hàn âm, tư thành, kim ngân, tài mã, thứ phẩm chi nghi, cảm chi cáo vu:

Bình Ngô Khai Quốc, Nang Phốm Hóm, Lịch Triều Tặng Phong Chư Tôn Mỹ Tự, Thượng Đẳng Tối Linh Tôn Thần vị tiền.

Kính thỉnh:

Đức Ông Quan Viên Phụ vị tiền

Đức Bà Quan Viên Mẫu Pa Thai vị tiền.

Đương Cảnh Thành Hoàng Đại Vương Tôn Thần vị tiền.

Bản Xứ Chiêu Dân Khẩn Điền, Khai Mường Lập Bản Chư Vị Tôn Thần vị tiền.

Bản Xứ Sơn Lâm Chúa Tể Tôn Thần vị tiền.

Bản Xứ Thổ Công, Long Quân Chúa Mạch, Sơn Thần, Thủy Thần, Thạch Thần, Mộc Thần, Lâm Thần Liệt Vị Đại Vương vị tiền.

Liệt vị Tôn thần đồng thùy chiếu giám

Cung duy: 

Nang Phốm Hóm hà hải chung linh, càn khôn tú khí. Tối tú anh linh, phù Lê bình tặc, bảo quốc hộ dân, nẫm trứ linh ứng. 

Dương dương tại thượng, thị chi phất kiến, thính nhi phất văn; Trạc trạc quyết linh, cảm dĩ tất thông, cầu chi tất ứng.

Tư thích hạ thiên, đệ niên kỳ phúc, cung trần bạc lễ. Nguyện giám đan thành, tích chi phúc chỉ. Mặc thùy bảo hộ quốc thái dân an, phong điều vũ thuận. Tỷ bản huyện thượng hạ đẳng, nhân khang vật phụ, mạng thọ diên trường, sĩ nông công thương, phồn vinh thịnh vượng. Xuân đa cát khánh, hạ cầu bình yên. Thu minh bách phú, đông miễn tam tai. Hữu trinh tường chi thủy.

Thực lại âm phù mặc tướng chi đại huệ dã.

Cung kỵ: 

Bản miếu thổ công long thần, cập bộ hạ tả hữu văn võ tướng tá linh quan, tần nương thị vệ đẳng chúng đồng lai giám cách.

Phục duy cẩn cáo”.

- Dịch:

“Nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm thứ 73, ngày 16

tháng 6 Thái Tuế Đinh Dậu.

Tại đền Choọng, xã Châu Lý, huyện Quỳ Hợp, tỉnh Nghệ An.

Chủ lễ: […]; Mo chủ: […]

Cùng với toàn thể gái trai già trẻ, trên dưới của cả huyện thành tâm sắm sửa hương đèn, hoa quả, trầu, rượu, thịt lợn, gà, xôi, vàng mã và các vật phẩm, kính dâng lên:

Tôn Thần Nang Phốm Hóm có công đánh giặc Ngô, bảo vệ đất nước, được các triều đại phong tặng nhiều danh hiệu cao quý, là vị thần thượng đẳng rất linh thiêng, mời về ngồi trước.

Xin kính mời:

Đức Ông cha của Nang Phốm Hóm cùng về dự lễ.

Đức Bà Pa Thai mẹ của Nang Phốm Hóm cùng về dự lễ.

Đức Thành Hoàng Đại Vương của mường cùng về dự lễ.

Các vị thần bản xứ có công đưa dân khai phá ruộng đất, lập mường lập bản cùng về dự lễ.

Thần Chúa tể sơn lâm của mường cùng về dự lễ.

Các vị thần đất, long thần, thần núi, thần nước, thần đá, thần cây, thần rừng của mường cùng về dự lễ. Các chư vị tôn thần cùng chiếu giám cho buổi lễ hôm nay và lòng thành kính của muôn dân.

Cúi nghĩ rằng: 

Nang Phốm Hóm là tinh túy của sông biển thu lại, là khí thiêng của đất trời hun đúc nên. Nàng đẹp như bông hoa ban mới nở bên bờ suối, như cành hoa lan khoe sắc giữa rừng sâu, mái tóc ngát hương thơm núi rừng. Nàng phò tá Lê Thái Tổ đánh giặc Ngô, bảo vệ đất nước, cứu giúp Nhân dân, linh thiêng rõ rệt. Nàng luôn phảng phất ở trên, nhìn mà không thấy, lắng mà không nghe. Ngài rực rỡ linh thiêng, cảm ắt được thông, cầu ắt được ứng.

Nay đến mùa hạ, lễ kỳ phúc thường năm, kính bày lễ vật. Nguyện xin chứng giám lòng thành, ban cho phúc lộc. Xin Ngài ngầm giúp cho đất nước được thái bình, Nhân dân được ấm no, mưa thuận gió hòa. Khiến cho toàn thể trên dưới của huyện nhà được người mạnh khỏe, vật tốt tươi, thọ mạng dài lâu, sĩ nông công thương phát triển phồn vinh. Mùa xuân nhiều cát khánh, mùa hạ được bình yên. Mùa thu trăm điều giàu có, mùa đông được trừ miễn tai ương. Tốt lành như ý.

Thực muôn nhờ ân huệ lớn của tôn thần ngầm giúp đỡ.

Lại xin kính mời: thổ công long thần của bản đền cùng với các vị quan văn, quan võ phụ tá, các thị vệ, nàng hầu cùng đến hưởng lễ và chứng giám lòng thành.

Thành tâm kính cáo.”

Ta hãy xét xem “họ” cụ thể là ai? 

Trước đây, tác giả Ninh Viết Giao cho rằng đền Choọng thờ “Phà Hườn” (nhà trời) và “các thần ở đền Chín gian (Quế Phong)”, (tức thờ “Then” và tổ tiên dòng họ Lo Căm - Chủ Mường của người Thái miền Tây Nghệ An - QVM); và “thờ người con gái - con Tạo Mường Quỳ xuống trông coi đền” (2). Về sau, tác giả này lại viết thêm: “Đền Choọng thờ Trời (tức “Phà Hườn” - QVM) và Nàng Lẻ” (3) (tức Nàng Le, cũng gọi là “Nhả Póm”, người bản Le, xã Châu Quang, Quỳ Hợp; có công đánh đuổi quân Minh, có đền thờ ở bản Le, Châu Quang, Quỳ Hợp - QVM). Trong quá trình điền dã ở xã Châu Lý, chúng tôi thấy hiện tượng người Thái ở đây gọi cái “đĩa” là cái “tật”. Đúng ra cái đĩa phải gọi là “lé”, nhưng họ “kiêng” từ “lé” gần với tên Nàng Le! Điều đó thêm một “tư liệu ngôn ngữ dân gian” củng cố nhận định đền có thờ Nàng Le. Tác giả Thái Tâm thì lại viết: “Đền Choọng thờ Căm Lạn” và “em gái của mình (dòng họ Lo Căm) là Nang Phốm Hóm” (4). Như vậy, Nang Phốm Hóm cũng chính là “người con gái của dòng họ Lo Căm”, người trông coi đền. Và người này cũng “có công đánh giặc Ngô” (?). Trước đây, chúng tôi dẫn tư liệu chữ Thái cổ là sử thi (5), chứng minh đền Choọng thờ “Then” (“Phà Hườn” - NVG), ở đây là Then Lò - thủy tổ của dòng họ Lo Căm; và sử thi cũng có nói đến “Ỏn Chầu/Nàng Chủ”, tức “người con gái dòng họ Lo Căm”, người coi đền. Ngoài ra, sử thi không cho biết gì thêm. 

Trở lên, ta thấy đền Choọng thờ 5 “vị” thần chính: (1) Then/Phà Hườn; (2) Nàng Le; (3) Nàng tóc thơm; (a) Người con gái dòng họ Lo Căm/Ỏn Chầu/Nàng Chủ; (b) Người có công đánh giặc; (4) Thành Hoàng Đại Vương của Mường/Căm Lạn; (5) Cha mẹ “Nàng tóc thơm”/Tổ tiên dòng họ Lo Căm. 

Như vậy, “bài văn cúng” có “độ vênh” so với tư liệu của các nhà nghiên cứu. Đối tượng thứ (3) mục (a) thì dễ hiểu; nhưng mục (b) thì cần phải có thêm tư liệu. Hay là người đời sau “nhầm lẫn” với Nàng Le?  

(1) Sầm Văn Bình, Đi từ bài văn cúng đền Choọng/ tapchisonglam.vn; truy cập ngày 19/4/2023

(2) Ninh Viết Giao (2000), Tục thờ thần và thần tích Nghệ An, Nxb. Nghệ An, Vinh, tr. 692. 

(3) Ninh Viết Giao (2003), Địa chí huyện Quỳ Hợp, Nxb. Nghệ An, Vinh, tr. 274.

(4) Thái Tâm, Đền Choọng - Những khảo cứu đầu tiên/ thaitam2009@ gmail.com

(5) Xem bài của chúng tôi: Lễ hội đền Choọng và những vấn đề đặt ra/ Chuyên san Khoa học xã hội & Nhân văn Nghệ An, số 3/2014, tr. 55 - 58. 

(1) Lê Hải Đăng (2014), Nghi lễ gia đình của người Tày Mường ở Nghệ An, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội.

(2) Nguyễn Đình Lộc (1993), Các dân tộc thiểu số Nghệ An, Nxb. Nghệ An, Vinh. 

(3) La Quán Miên (2014), Lai lông mương và Lai mổng mương/Xuống mường và Trông mường, Nxb. Thời đại, Hà Nội.

(4) Quán Vi Miên (chủ biên),(2010), Lai Khủn Chưởng (Truyện Khun Chương), Nxb. Văn hóa dân tộc, Hà Nội.

(*) Quán Vi Miên, huyện Con Cuông - Nghệ An