SỞ KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ NGHỆ AN
Trò chơi Tỏ lez đặc sắc của đồng bào Thái Tương Dương
Trò chơi tỏ mạc lez (chỏi bàm bàm) của người Thái thường được tổ chức vào các ngày lễ, tết, mừng nhà mới, đám cưới, ngày vui đại đoàn kết toàn dân và thời gian rảnh rỗi hoặc sau mùa thu hoạch của bà con... Tỏ mạc lez đã trở thành trò chơi phổ biến, đặc sắc, có tính đoàn kết cao, mang đậm nét bản sắc văn hóa của dân tộc, trò chơi này có ý nghĩa tâm linh, mỗi nơi có một cách gọi khác nhau.
Từ bao đời nay, trò chơi tỏ mạc lez, có nơi nói là tỏ mạc mặng (chỏi bàm bàm) được đồng bào dân tộc Thái lưu truyền, gìn giữ từ đời này qua đời khác như một nét văn hóa riêng, được nhiều người ưa thích, trước đây đặc biệt là trẻ em, phụ nữ. Mạc lez có hình tròn, mầu nâu, vỏ hạt rất cứng nhìn rất đẹp, độ dày hơn 1 cm, có hai loại hạt, hạt to thì đường kính từ 5-7 cm người ta gỏi là lez quai, còn loại hạt nhỏ thì đường kính từ 3 đến 5 cm họ gọi là lez cảy, nó nảy hạt từ loại dây leo trên cây to ở rừng già, đặc biệt là loại dây này thường leo lên trên cây đa, vào tầm tháng 10 âm lịch hàng năm là mùa rụng hạt, người ta vào rừng nhặt về làm từng cặp, mỗi cặp họ đặt tên cho là quả đực và quả cái, quả cái thì họ cắt đi một tý để đặt dựng ở chỗ đất bằng, còn quả đực thì để nguyên dùng làm quả chỏi. Về hình thức chơi tỏ mạc lez (chỏi bàm bàm) đơn giản nên tất cả mọi người đều có thể tham gia. Sân chơi chỉ là một bãi đất nhỏ, bằng phẳng hoặc có thể chơi ngay dưới gầm sàn hay sân nhà văn hóa bản. Thời gian của một cuộc chơi phụ thuộc chủ yếu vào số lượng người tham gia và kỹ năng của từng người. Khi thi đấu người chơi được chia thành 2 đội, mỗi đội chọn ra 4 đến 6 người. Bên đội đánh sau có nhiệm vụ xếp quả mạc lez tương ứng với số người chơi của một đội, sau đó sắp sếp cuộc chơi.
Nguồn gốc của trò chơi tỏ mạc lez
Đây là một trò chơi mang tính tâm linh, bắt chước từ câu chuyện cổ dân gian của dân tộc Thái (Phưnz Ài Thói ca có bà), câu chuyện của bà (Lô Thị Tân năm nay 82 tuổi) ớ bản Khe Kiền xã Lưu Kiền huyện Tương Dương kể rằng “Ài Thói” là một anh chàng mồ côi lớn lên sống ở gốc cây đa trong rừng sâu, khi người dân vào rừng làm nương rãy thì anh ta luân trông coi và bảo vệ không cho động vật vào phá hoại cây lúa, hơn nứa anh chàng “Thói” có sức khoẻ vô biên, chảy nhanh con hổ cũng không đuổi kịp anh ta, đến khi anh ta chết linh hồn luôn bám trụ ở trên gốc cây đa, còn dây mạc lez là chiếc võng đu của anh, họ cho rằng quả mạc lez là bánh chè đầu gối của anh chàng “Thói” người Thái gỏi là (lez húa hậu ài Thói) cách đây khoảng 20 năm trở về trước mỗi bản làng người Thái ở huyện miền núi Tương Dương từ già đến trẻ trong dịp tết đến xuân về hoặc thời gian thạnh thơi họ thường tổ chức trò chơi tỏ mạc lez, để có một sức khoẻ như ông “Thói” đồng thời để cho vụ mùa gặt hái bội thu, trò chơi này từ lâu đã gắn kết với cộng đồng người Thái, nó khác hẳn so với các trò chơi, như ném còn, kéo co hay múa sạp hoặc đánh cồng chiêng..v.v.v..trong lúc diễn ra trò chơi tỏ lez nó đòi hỏi có sức khoẻ, khéo léo, mang tính cầu thị, dẻo giai để thể hiện trọn vẹn các bước chơi thật đẹp mắt.
Cách chơi tỏ mạc lez (chỏi bàm bàm) có 13 bước, họ sắp sếp theo thứ tự từ 1 đến 13 mối bước chơi đều có một nét đặc sắc riêng, trước lúc diễn ra trò chơi họ đưa hai quả mạc lez cái đặt ngang nhau rồi kẻ một điểm xuất phát với khoảng cách giữa quả mạc lez và điểm xuất phát là 2,5 đến 3 mét tuỳ thuộc vào sân chơi khi đó bắt đầu lần lượt theo từng bước chơi có 3 điểm củ thể, bao gồm điểm xuất phát, điểm giữa và về đích.
Bước thứ nhất gỏi là: (Mạc cả Đit), người ta đưa mạc lez đực đặt xuống điểm xuất phát rồi đưa tay gạt xuống điểm thứ hai rồi tiếp tục gạt cho trúng quả cái ở đích.
Bước thứ hai gỏi là: (Mạc cả Nặng), người chơi đứng ở điểm xuất phát đưa quả mạc lez đực đặt lên đầu gối rồi đưa tay gạt mạnh xuống điểm thứ hai rồi tiếp theo ngồi xuống tiếp tục làm sao cho trúng quả cái
Bước thứ 3: gỏi là: (Mạc ca Xơng), người ta đứng ở điểm xuất phát đặt quả mạc lez lên trên đầu gối rồi gạt xuống điểm thứ hai và tiếp tục thực hiện về đích.
Bước thứ 4: gỏi là: (Mạc bướn Thìm), bước này người chơi đứng ở điểm xuất phát rồi cầm quả mạc lez đực ném cho trúng quả cái mới chiến thắng.
Bước thứ 5: gỏi là: (Mạc xùm bù), cách này người đứng chơi đặt quả mạc lez xuống điểm xuất phát rối dùng chân xút nhẻ xuống điểm thứ hai sâu đo đưa về đích.
Bước thứ 6: gỏi là; (Mạc ca nay), bước này thì hơi khó chơi, người chơi đặt quả mạc lez xuống điểm xuất phát rồi dùng má chân phải vút mạnh xuống điểm thứ hai và tiếp tục đưa về đích.
Bước thứ 7: gỏi là: (Mạc cả Giảng), cách này thì người chơi đặt quả mạc lez vào mu bàn chân đứng ở điểm xuất phát sâu đó đưa chân trái nhảy xuống điểm thứ hai rồi dùng chân phải có quả mạc lez tạt thẳng xuống cho trúng điểm đích.
Bước thứ 8: gỏi là, (Mạc tòn Èn), bước này đứng ở điểm xuất phát rồi đưa quả mạc lez đạt ở mu bàn chân phải sau đó dùng chân trái nhảy xuống 3 bước còn chân phải dùng để giữ lấy quả mạc léz đưa về đích.
Bước 9: Mạc cạp kịp, đưa quả mạc lẹ kịp vào hai ngón chân phải rồi nhày lò cò xuống 9 vòng mới thôi.
Bước 10; gỏi là, (Mạc xụt xịt), bước này người chơi dùng chân dẩm đè quả mạc lez từ điểm xuất phát xút xuống đến đích rồi đưa quả mạc lez quay về điểm xuất phát.
Bước thứ 11: gỏi là, (Mạc fan tền), cách này người chơi nhảy từ điểm xuất phát xuống đến điểm thứ hai rồi đặt quả mạc lez xuống đất sau đó xút mạnh cho trúng đích.
Bước thứ 12: gỏi là, (Mạc chìm bướn) bước cuối cùng người chơi tư thế đứng ở vạch xuất phát rồi đưa quả mạc lez đặt lên đầu gối lúc đó nhắm thẳng vào quả mạc léz cái đặt ở dưới đích và dùng hai tay gạt mạnh cho trúng trò chơi mới hết hiệp chơi.
Bước 13: kín húa, đứng một chỗ đặt quả mạc lệ lên trên đầu rồi tự cho nó rơi xuống trúng mới được.
Nói chung tất cả các thành viên trong đội phải vượt qua 13 bước trên thì thắng cuộc, nếu có thành viên nào trong đội không vượt qua ở bước nào thì sẽ có thành viên khác cứu bằng cách đánh hộ, nếu cứu được thành viên để qua tất cả các bước thì đội đó sẽ thắng cuộc. Cuộc chơi cứ như vậy kéo dài, không phân biệt trẻ hay già, khán giả của 2 đội hò reo cổ vũ trong tiếng trống rộn ràng. Tỏ mạc lez đòi hỏi người chơi có sự khéo léo, tỉ mỉ, dẻo dai, đặc biệt là độ chính xác cao và có sức mạnh để đánh trúng đầu quả mạc lez cái khi đó mới dành được phần thắng.
Về đặc trưng và ý nghĩa của trò chơi
Theo các bậc cao niên kể rằng trò chơi tỏ mạc lez nó mang tính tâm linh, bởi quả mạc lez thường mọc ở dây quấn ở trên cây đa, theo câu chuyện dân gian kể rằng đây là võng đu của chàng “Thói” nên nó rất linh thiêng, loại dây này trước đây họ không chặt phá được nếu ai chặt dây mạc lez sẽ bị thần linh làm cho méo mồm hoặc bị đâu đầu gối, nhiều trường hợp phải nhờ thầy cúng đi hoá giải mới khỏi, nhưng loại dây này nó rất hiếm, mà chỉ mọc ở nơi rừng thiêng, rừng già cho nên lớp trẻ bây giờ lấy làm vật lạ, như ngày xưa người ta đi làm nương hay vào rừng thấy hạt mạc lez rụng xuống họ nhặt về để chế tạo thành một dụng cụ của trò chơi trưởng trưng cho con người yêu thiên nhiên, gắn bó với núi rừng nên họ coi trò chơi này rất có ý nghĩa, đặc biệt là vào thời điệm nông nhàn hằng năm thì người ta thường tổ chức trò chơi để thần linh ban cho cây lúa và hoa mầu ở trên nương rãy tốt tươi, trước đây người Thái có câu (tỏ mạc lez đầy mua, tỏ mạc phạt xía mua) nghĩa là “chỏi bàm bàm thì được mùa, còn chỏi cây đót lâu thì mất mùa” nên trò chơi tỏ mạc lez nó gắn vào trong lao động sản xuất, theo từng vụ mùa, người Thái cho rằng từ những câu chuyển cô dân gian của dân tộc Thái nên ngày xưa việc canh tác nương rãy của họ chủ yếu phủ thuộc vào thiên nhiên núi rừng” trong 11 bước chơi (chỏi bàm bàm) là để thần linh phù hộ cho một năm lao đông sản xuất, nên cac bước chơi đều thể hiện lên từng động tác khác nhau, khi đứng, khi ngồi, khi dùng đầu gối, dùng chân, dùng tây, trải qua tất cả các bước dan nan làm cho người chơi có tính cần cù linh hoạt, nhịp nhàng từ đôi bàn tây mềm dịu, đôi chân khéo léo để đem lại cuộc sống khoẻ mạnh đến với mọi lứa tuổi.
Hiện nay, trò chơi dân gian tỏ mạc lez của đồng bào dân tộc Thái có một số nơi ở huyện miền núi Tương Dương đã và đang được cac bà mẹ, nhiều chị, em phụ nữ trung tuổi phát huy, nhằm gìn giữ và trở thành môn thể thao được nhiều người ưa thích. Chính vì vậy, hằng năm trò chơi này vẫn được nhiều tầng lớp của đồng bào dân tộc Thái ở một số xã vùng cao quan tâm củ thể như xã Yên Hoà, Yên Na, Thạch Giám, hy vọng rằng trò chơi tỏ mạc lez sẽ tái hiện ở khắp bản làng của đồng bào dân tộc Thái và cũng là một trong những bộ môn chính của các trò chơi dân gian dân tộc Thái để thi đấu trong các ngày lễ tết hoặc trong thời gian nông nhàn sâu mùa thu hoạch và ngày hội văn hóa dân tộc.
Từ bao đời nay, trò chơi tỏ mạc lez, có nơi nói là tỏ mạc mặng (chỏi bàm bàm) được đồng bào dân tộc Thái lưu truyền, gìn giữ từ đời này qua đời khác như một nét văn hóa riêng, được nhiều người ưa thích, trước đây đặc biệt là trẻ em, phụ nữ. Mạc lez có hình tròn, mầu nâu, vỏ hạt rất cứng nhìn rất đẹp, độ dày hơn 1 cm, có hai loại hạt, hạt to thì đường kính từ 5-7 cm người ta gỏi là lez quai, còn loại hạt nhỏ thì đường kính từ 3 đến 5 cm họ gọi là lez cảy, nó nảy hạt từ loại dây leo trên cây to ở rừng già, đặc biệt là loại dây này thường leo lên trên cây đa, vào tầm tháng 10 âm lịch hàng năm là mùa rụng hạt, người ta vào rừng nhặt về làm từng cặp, mỗi cặp họ đặt tên cho là quả đực và quả cái, quả cái thì họ cắt đi một tý để đặt dựng ở chỗ đất bằng, còn quả đực thì để nguyên dùng làm quả chỏi. Về hình thức chơi tỏ mạc lez (chỏi bàm bàm) đơn giản nên tất cả mọi người đều có thể tham gia. Sân chơi chỉ là một bãi đất nhỏ, bằng phẳng hoặc có thể chơi ngay dưới gầm sàn hay sân nhà văn hóa bản. Thời gian của một cuộc chơi phụ thuộc chủ yếu vào số lượng người tham gia và kỹ năng của từng người. Khi thi đấu người chơi được chia thành 2 đội, mỗi đội chọn ra 4 đến 6 người. Bên đội đánh sau có nhiệm vụ xếp quả mạc lez tương ứng với số người chơi của một đội, sau đó sắp sếp cuộc chơi.
Nguồn gốc của trò chơi tỏ mạc lez
Đây là một trò chơi mang tính tâm linh, bắt chước từ câu chuyện cổ dân gian của dân tộc Thái (Phưnz Ài Thói ca có bà), câu chuyện của bà (Lô Thị Tân năm nay 82 tuổi) ớ bản Khe Kiền xã Lưu Kiền huyện Tương Dương kể rằng “Ài Thói” là một anh chàng mồ côi lớn lên sống ở gốc cây đa trong rừng sâu, khi người dân vào rừng làm nương rãy thì anh ta luân trông coi và bảo vệ không cho động vật vào phá hoại cây lúa, hơn nứa anh chàng “Thói” có sức khoẻ vô biên, chảy nhanh con hổ cũng không đuổi kịp anh ta, đến khi anh ta chết linh hồn luôn bám trụ ở trên gốc cây đa, còn dây mạc lez là chiếc võng đu của anh, họ cho rằng quả mạc lez là bánh chè đầu gối của anh chàng “Thói” người Thái gỏi là (lez húa hậu ài Thói) cách đây khoảng 20 năm trở về trước mỗi bản làng người Thái ở huyện miền núi Tương Dương từ già đến trẻ trong dịp tết đến xuân về hoặc thời gian thạnh thơi họ thường tổ chức trò chơi tỏ mạc lez, để có một sức khoẻ như ông “Thói” đồng thời để cho vụ mùa gặt hái bội thu, trò chơi này từ lâu đã gắn kết với cộng đồng người Thái, nó khác hẳn so với các trò chơi, như ném còn, kéo co hay múa sạp hoặc đánh cồng chiêng..v.v.v..trong lúc diễn ra trò chơi tỏ lez nó đòi hỏi có sức khoẻ, khéo léo, mang tính cầu thị, dẻo giai để thể hiện trọn vẹn các bước chơi thật đẹp mắt.
Cách chơi tỏ mạc lez (chỏi bàm bàm) có 13 bước, họ sắp sếp theo thứ tự từ 1 đến 13 mối bước chơi đều có một nét đặc sắc riêng, trước lúc diễn ra trò chơi họ đưa hai quả mạc lez cái đặt ngang nhau rồi kẻ một điểm xuất phát với khoảng cách giữa quả mạc lez và điểm xuất phát là 2,5 đến 3 mét tuỳ thuộc vào sân chơi khi đó bắt đầu lần lượt theo từng bước chơi có 3 điểm củ thể, bao gồm điểm xuất phát, điểm giữa và về đích.
Bước thứ nhất gỏi là: (Mạc cả Đit), người ta đưa mạc lez đực đặt xuống điểm xuất phát rồi đưa tay gạt xuống điểm thứ hai rồi tiếp tục gạt cho trúng quả cái ở đích.
Bước thứ hai gỏi là: (Mạc cả Nặng), người chơi đứng ở điểm xuất phát đưa quả mạc lez đực đặt lên đầu gối rồi đưa tay gạt mạnh xuống điểm thứ hai rồi tiếp theo ngồi xuống tiếp tục làm sao cho trúng quả cái
Bước thứ 3: gỏi là: (Mạc ca Xơng), người ta đứng ở điểm xuất phát đặt quả mạc lez lên trên đầu gối rồi gạt xuống điểm thứ hai và tiếp tục thực hiện về đích.
Bước thứ 4: gỏi là: (Mạc bướn Thìm), bước này người chơi đứng ở điểm xuất phát rồi cầm quả mạc lez đực ném cho trúng quả cái mới chiến thắng.
Bước thứ 5: gỏi là: (Mạc xùm bù), cách này người đứng chơi đặt quả mạc lez xuống điểm xuất phát rối dùng chân xút nhẻ xuống điểm thứ hai sâu đo đưa về đích.
Bước thứ 6: gỏi là; (Mạc ca nay), bước này thì hơi khó chơi, người chơi đặt quả mạc lez xuống điểm xuất phát rồi dùng má chân phải vút mạnh xuống điểm thứ hai và tiếp tục đưa về đích.
Bước thứ 7: gỏi là: (Mạc cả Giảng), cách này thì người chơi đặt quả mạc lez vào mu bàn chân đứng ở điểm xuất phát sâu đó đưa chân trái nhảy xuống điểm thứ hai rồi dùng chân phải có quả mạc lez tạt thẳng xuống cho trúng điểm đích.
Bước thứ 8: gỏi là, (Mạc tòn Èn), bước này đứng ở điểm xuất phát rồi đưa quả mạc lez đạt ở mu bàn chân phải sau đó dùng chân trái nhảy xuống 3 bước còn chân phải dùng để giữ lấy quả mạc léz đưa về đích.
Bước 9: Mạc cạp kịp, đưa quả mạc lẹ kịp vào hai ngón chân phải rồi nhày lò cò xuống 9 vòng mới thôi.
Bước 10; gỏi là, (Mạc xụt xịt), bước này người chơi dùng chân dẩm đè quả mạc lez từ điểm xuất phát xút xuống đến đích rồi đưa quả mạc lez quay về điểm xuất phát.
Bước thứ 11: gỏi là, (Mạc fan tền), cách này người chơi nhảy từ điểm xuất phát xuống đến điểm thứ hai rồi đặt quả mạc lez xuống đất sau đó xút mạnh cho trúng đích.
Bước thứ 12: gỏi là, (Mạc chìm bướn) bước cuối cùng người chơi tư thế đứng ở vạch xuất phát rồi đưa quả mạc lez đặt lên đầu gối lúc đó nhắm thẳng vào quả mạc léz cái đặt ở dưới đích và dùng hai tay gạt mạnh cho trúng trò chơi mới hết hiệp chơi.
Bước 13: kín húa, đứng một chỗ đặt quả mạc lệ lên trên đầu rồi tự cho nó rơi xuống trúng mới được.
Nói chung tất cả các thành viên trong đội phải vượt qua 13 bước trên thì thắng cuộc, nếu có thành viên nào trong đội không vượt qua ở bước nào thì sẽ có thành viên khác cứu bằng cách đánh hộ, nếu cứu được thành viên để qua tất cả các bước thì đội đó sẽ thắng cuộc. Cuộc chơi cứ như vậy kéo dài, không phân biệt trẻ hay già, khán giả của 2 đội hò reo cổ vũ trong tiếng trống rộn ràng. Tỏ mạc lez đòi hỏi người chơi có sự khéo léo, tỉ mỉ, dẻo dai, đặc biệt là độ chính xác cao và có sức mạnh để đánh trúng đầu quả mạc lez cái khi đó mới dành được phần thắng.
Về đặc trưng và ý nghĩa của trò chơi
Theo các bậc cao niên kể rằng trò chơi tỏ mạc lez nó mang tính tâm linh, bởi quả mạc lez thường mọc ở dây quấn ở trên cây đa, theo câu chuyện dân gian kể rằng đây là võng đu của chàng “Thói” nên nó rất linh thiêng, loại dây này trước đây họ không chặt phá được nếu ai chặt dây mạc lez sẽ bị thần linh làm cho méo mồm hoặc bị đâu đầu gối, nhiều trường hợp phải nhờ thầy cúng đi hoá giải mới khỏi, nhưng loại dây này nó rất hiếm, mà chỉ mọc ở nơi rừng thiêng, rừng già cho nên lớp trẻ bây giờ lấy làm vật lạ, như ngày xưa người ta đi làm nương hay vào rừng thấy hạt mạc lez rụng xuống họ nhặt về để chế tạo thành một dụng cụ của trò chơi trưởng trưng cho con người yêu thiên nhiên, gắn bó với núi rừng nên họ coi trò chơi này rất có ý nghĩa, đặc biệt là vào thời điệm nông nhàn hằng năm thì người ta thường tổ chức trò chơi để thần linh ban cho cây lúa và hoa mầu ở trên nương rãy tốt tươi, trước đây người Thái có câu (tỏ mạc lez đầy mua, tỏ mạc phạt xía mua) nghĩa là “chỏi bàm bàm thì được mùa, còn chỏi cây đót lâu thì mất mùa” nên trò chơi tỏ mạc lez nó gắn vào trong lao động sản xuất, theo từng vụ mùa, người Thái cho rằng từ những câu chuyển cô dân gian của dân tộc Thái nên ngày xưa việc canh tác nương rãy của họ chủ yếu phủ thuộc vào thiên nhiên núi rừng” trong 11 bước chơi (chỏi bàm bàm) là để thần linh phù hộ cho một năm lao đông sản xuất, nên cac bước chơi đều thể hiện lên từng động tác khác nhau, khi đứng, khi ngồi, khi dùng đầu gối, dùng chân, dùng tây, trải qua tất cả các bước dan nan làm cho người chơi có tính cần cù linh hoạt, nhịp nhàng từ đôi bàn tây mềm dịu, đôi chân khéo léo để đem lại cuộc sống khoẻ mạnh đến với mọi lứa tuổi.
Hiện nay, trò chơi dân gian tỏ mạc lez của đồng bào dân tộc Thái có một số nơi ở huyện miền núi Tương Dương đã và đang được cac bà mẹ, nhiều chị, em phụ nữ trung tuổi phát huy, nhằm gìn giữ và trở thành môn thể thao được nhiều người ưa thích. Chính vì vậy, hằng năm trò chơi này vẫn được nhiều tầng lớp của đồng bào dân tộc Thái ở một số xã vùng cao quan tâm củ thể như xã Yên Hoà, Yên Na, Thạch Giám, hy vọng rằng trò chơi tỏ mạc lez sẽ tái hiện ở khắp bản làng của đồng bào dân tộc Thái và cũng là một trong những bộ môn chính của các trò chơi dân gian dân tộc Thái để thi đấu trong các ngày lễ tết hoặc trong thời gian nông nhàn sâu mùa thu hoạch và ngày hội văn hóa dân tộc.
Lô May Hằng
Ý kiến bạn đọc
Bạn cần đăng nhập với tư cách là Thành viên chính thức để có thể bình luận
