1.Vấn đề "xuất", "xử" của nhà Nho
Nho giáo, về cơ bản là một học thuyết chính trị - đạo đức do Khổng Tử đề xướng, sáng lập; Mạnh Tử kế thừa và phát triển,… cũng được gọi là “Đạo Khổng Mạnh” (“Khổng Mạnh chi đạo”). Nho gia vốn là “một học phái tư tưởng quan trọng ở Trung Quốc”; “Phạm trù Nho gia (…) có thể tính tới thời cận đại”(1) bao hàm những ai tin tưởng và tôn thờ Nho giáo hay “Khổng Mạnh chi đạo”, coi trọng và theo đuổi Nho học với hệ thống kinh điển “Lục kinh” (6 loại giáo bản): Dịch, Thư, Thi, Nhạc, Lễ, Xuân Thu(2).

Nhà Nho (Nho gia, Nho sĩ, Nho sinh) thời phong kiến được xem là thành phần đứng đầu
“tứ dân” (“sĩ - nông - công - thương”). Con đường phấn đấu, vào đời của nhà Nho không gì khác ngoài “Đường mây”: Đi học, đi thi. Thi đỗ: hoặc ra làm quan, ghánh vác việc đời, việc quốc gia, xã hội/ “xuất” (tương ứng với “hành”); hoặc lui về ở ẩn/ “xử” (tương ứng với “tàng”). Đạo của người quân tử: “hoặc ra làm quan, hoặc lui về ở ẩn”(3); “Dụng chi tắc hành, xá chi tắc tàng” (Dùng thì ra làm; không dùng thì ẩn)(4). “Xuất” hay “xử”/ “hành” hay “tàng” không phải bao giờ cũng dễ dàng, rạch ròi trong ứng xử của từng nhà nho, chúng luôn luôn có thể đổi chỗ cho nhau.

Băn khoăn lựa chọn giữa “xuất” và “xử”/ “hành” và “tàng” là vấn đề đặt ra dường như thường xuyên với những nhà nho chân chính, “hữu trách”, nhất là với nhà nho Việt Nam. Hai mẫu hình nhà nho “chính thống” (hành đạo và ẩn dật) từng được xem là “anh em sinh đôi” (ngay trong từng nhà nho) là vì vậy(5). Bi kịch của nhiều nhà Nho cũng do xuất phát từ mâu thuẫn dằng xé giữa “xuất” và “xử”, “hành” và “tàng”. Ở việt Nam, vấn đề này đã từng đặt ra gay gắt với nhiều nhà Nho, nhất là từ Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Dữ,… đến Lê Hữu Trác, La Sơn Phu Tử Nguyễn Thiếp, Ngô Thì Nhậm,… và sau đó là lớp nhà Nho cuối mùa mà tiêu biểu nhất là Nguyễn Khuyến.

2. Quan niệm “xuất”, “xử” của La Sơn Phu Tử Nguyễn Thiếp

La Sơn Phu Tử Nguyễn Thiếp là người nói trực tiếp nhiều đến lẽ “xuất”, “xử”, cả trong sáng tác và trước thuật. So với văn xuôi - nhất là Hạnh Am ký được viết năm 1782, lúc ông đã 60 tuổi (tính theo tuổi âm lịch), thơ được ông viết từ sớm, ngay từ lúc còn trẻ, khi vừa đậu Hương giải/ 1743. Do đặc trưng thể loại, thơ, nhất là thơ thời cổ - trung đại, bao giờ cũng là tiếng nói chân thực, xuất phát tự đáy lòng. Trong thơ, ít nhất, có 15 lần, La Sơn Phu Tử nói đến lẽ “xuất”, “xử”/ “hành”, “tàng”. Suy cảm này vừa được bộc lộ ở mặt chữ (khái niệm), vừa biểu hiện ở chiều sâu cảm nhận. Trong bài Sĩ các hữu chí/ Kẻ sĩ mỗi người một chí hướng (1743), ông viết:

Kẻ đi ở ẩn giấu kín một nơi, giữ trọn đạo lý…

(Tuỳ thời cơ, co hay duỗi đều là điều phải

Ta sẽ gắng công để làm theo đạo ấy)

Thứ tư, vấn đề xây dựng và chấn hưng giáo dục, dạy - học (biện chứng từ quan điểm và thực luận về “Học pháp” của La Sơn Phu Tử Nguyễn Thiếp)

Khái niệm “Học pháp” mà La Sơn Phu Tử dùng, nghĩa đen, nghĩa hẹp là phép học - cách học - phương pháp học, nói rộng ra là phương pháp dạy - học, giáo dục. Vấn đề này, ông không chỉ có trình bày riêng trong bản tấu dâng lên vua Quang Trung. Ở các loại diễn ngôn khác (trước thuật, ký, thơ) cũng như qua hoạt động thực tiễn (dạy học, biên soạn sách, quản lý Viện Sùng chính), La Sơn Phu Tử đều đề cập đến “Học pháp”, rộng hơn nữa là vấn đề xây dựng và chấn hưng giáo dục, dạy - học.

Trong 5 luận điểm về “Học pháp” của La Sơn Phu Tử, trừ luận điểm thứ tư (Nội dung và trình tự dạy - học) không còn phù hợp với thời đại ngày nay, bốn luận điểm còn lại, đặc biệt các luận điểm 1, 2, 5 hãy còn có sức sống mãnh liệt, hoàn toàn có thể tham khảo, vận dụng vào việc biên soạn chương trình, sách giáo khoa và hoạt động dạy - học trong bối cảnh (những năm hai mươi của thế kỷ XXI) chúng ta đang đứng trước nhiều thử thách phức tạp khi thực hiện mục tiêu “đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục đào tạo”…

Trong thời gian làm Viện trưởng Viện Sùng chính, từ công việc trước tác, biên soạn sách đến hoạt động dạy học, La Sơn Phu Tử đã hiện thực hoá được phần lớn tư tưởng “Học pháp” nói riêng cũng như khát vọng chấn hưng giáo dục, dạy - học nói chung. Ông đã dịch hàng loạt công trình, tác phẩm từ chữ Hán sang chữ Nôm(21) (tiếng Việt), thực hiện chủ trương của vua Quang Trung: đề cao chữ Nôm, đưa chữ Nôm trở thành văn tự chính thức, chuẩn bị những điều kiện thiết yếu cho chế độ giáo dục, khoa cử theo hướng chấn hưng, đổi mới... Thật tiếc, sau khi Quang Trung đột ngột mất (tháng 9.1792), sự nghiệp của La Sơn Phu Tử phải dừng lại. Đấy là nỗi đau, là bi kịch của dân tộc và thời đại…